تسلیم (سلام کردن)تحیت گفتن با صیغه سلام و نیز سلام نماز را سلام گویند. از سلام به معناى نخست در باب صلات سخن گفته‌اند. فهرست مندرجات۲ - حکم سلام ۳ - ابتدا به سلام نمازگزار ۴ - سلام کردن به نمازگزار ۵ - سلام کردن به کافر ۶ - سلام کردن زن به مرد نامحرم و عکس آن ۷ - مستحب کفایی بودن سلام کردن ۸ - صیغه سلام ۹ - پاسخ سلام ۹.۱ - وجوب فوری جواب سلام ۹.۲ - صدای جواب دهنده سلام ۹.۳ - پاسخ سلام کودک ممیز ۹.۴ - پاسخ سلام کافر ۹.۵ - پاسخ سلام زن و مرد نامحرم ۹.۶ - پاسخ سلام کتبی ۹.۷ - پاسخ سلام با واسطه ۹.۸ - پاسخ سلام غلط ۱۰ - چگونگی پاسخ ۱۰.۱ - جواب سلام کافر ۱۰.۲ - جواب سلام در نماز ۱۰.۲.۱ - نیکوتر جواب دادن نمازگزار ۱۰.۲.۲ - جواب در صورت پاسخ یک نفر ۱۰.۲.۳ - نماز در صورت پاسخ ندادن سلام ۱۱ - سلام بر خود و اهل مجلس ۱۲ - آداب سلام ۱۲.۱ - پاسخ نیکوتر به سلام ۱۲.۲ - استحباب آغاز کردن سلام بر اینان ۱۲.۳ - نوع رفتار با مسافر و غیر مسافر هنگام سلام ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - اهمیت سلامدر قرآن کریم از سلام به عنوان تحیت بهشتیان نام برده و بدان امر شده است. چنان که در روایات، از سنتهاى رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و از مستحبات مؤکد شمرده شده است. ابتدا به سلام و مقدم داشتن آن بر هر سخنى، سلام کردن به کودکان و افشاى سلام؛ یعنى سلام کردن به هر کس که انسان با او برخورد مى‌کند، مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است. ۲ - حکم سلامپیشى گرفتن در سلام به مسلمانان، مستحب مؤکد و ترک آن مکروه است، ۳ - ابتدا به سلام نمازگزارمگر نمازگزار که ابتدا به سلام براى او جایز نیست. در تحریرالوسیله آمده است: بنابر اقوی، هرگونه خطاب به غیر خداوند متعال، حتی در ضمن دعا، مثل اینکه بگوید: غَفَرَ اللَّهُ لَکَ (خدا تو را بیامرزد) و صَبّحَکَ اللَّهُ بِالْخَیر (خدا تو را به‌خوبی وارد صبح کند) درصورتی‌که قصد عا برای او داشته باشد، نماز را باطل می‌کند، تا چه رسد به اینکه با این جملات قصد تحیّت بنماید و همچنین است ابتدا نمودن به سلام (که نماز را باطل می‌کند). [۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۵، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۱.
۴ - سلام کردن به نمازگزاربرخى، سلام کردن به نمازگزار را مکروه دانسته‌اند. در مقابل، برخى تفاوتى میان نمازگزار و غیر نمازگزار نگذاشته، سلام کردن را مطلقا، حتى به نمازگزار، مستحب دانسته‌اند؛ بلکه عدم کراهت سلام کردن به نمازگزار به مشهور نسبت داده شده است. ۵ - سلام کردن به کافربه تصریح برخى، سلام کردن به کافر جز هنگام ضرورت جایز نیست. ۶ - سلام کردن زن به مرد نامحرم و عکس آنسلام کردن زن به مرد نامحرم و عکس آن، در صورتى که بیم فتنه و افتادن در گناه نباشد جایز است. قول به حرمت سلام کردن زن به مرد نامحرم به مفهوم کلمات بسیارى از فقها نسبت داده شده است. البته برخى به کراهت سلام کردن مرد بر زن جوان نامحرم تصریح کرده‌اند. ۷ - مستحب کفایی بودن سلام کردنسلام کردن، مستحب کفایی است و در جایى که جمعى وارد بر کسى مى‌شوند با سلام کردن یکى از آنان، استحباب آن از دیگران ساقط مى‌گردد؛ لیکن برخى در فرض یاد شده قائل به بقاى اصل استحباب براى دیگران شده و گفته‌اند: تنها مؤکد بودن آن برداشته مى‌شود. به عقیده امام خمینی در تحریرالوسیله «ابتدا نمودن به سلام، مستحب کفایی است، چنان که جواب دادن سلام واجب کفایی است، پس اگر گروهی بر گروه دیگر وارد شوند، سلام یک نفر از واردین بر آن عدّه دیگر در انجام‌وظیفه استحبابی و جواب یک نفر از آن عدّه سلام داده شده (در انجام‌وظیفه واجب) کفایت می‌کند.» [۲۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۶، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۸.
۸ - صیغه سلاممعروف میان فقها تحقق ابتدا به سلام با هر یک از چهار صیغه: «سلام علیک، السلام علیک، سلام علیکم و السلام علیکم» است؛ لیکن در اینکه سلام تنها با چهار ترکیب یاد شده (با تقدم کلمه سلام بر ظرف) تحقق مى‌یابد یا نه، اختلاف است. برخى، تنها چهار ترکیب بالا را تحقق بخش سلام دانسته و سلام کردن به دیگر ترکیبها همچون «علیک و علیکم السلام» (با تقدم ظرف بر سلام) را صحیح ندانسته‌اند؛ در نتیجه جواب آن واجب نخواهد بود. برخى دیگر صیغه‌هاى سلام را «سلام علیک، سلام علیکم، السّلام علیکم، و علیکم السلام» دانسته‌اند. در مقابل، برخى گفته‌اند: سلام کردن به آنچه عنوان تحیت و سلام بر آن صادق است، تحقق مى‌یابد؛ خواه با ترکیب «سلام علیکم» باشد یا «علیکم السّلام» و یا «سلام» به تنهایى؛ در نتیجه با هر صیغه‌اى ادا شود، پاسخ آن واجب خواهد بود. ۹ - پاسخ سلامسلام کردن مستحب، بلکه افضل از پاسخ آن است، لیکن پاسخ آن حتى بر نمازگزار واجب است. [۲۷]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۷۳.
البته وجوب آن کفایى است و با پاسخ دادن فردى از میان جمع، از دیگران ساقط مى‌شود. و «اگر بر عده‌ای سلام کند که شخص نمازگزار یکی از آن‌ها است، درصورتی‌که غیر از نمازگزار، جواب سلام او را می‌دهد، احتیاط (واجب) برای نمازگزار آن است که جواب سلام ندهد. و اگر شخص نمازگزار در میان گروهی باشد و شخصی بر آنان سلام کند و نمازگزار شک کند که آیا او را قصد کرده یا نه، جایز نیست جواب سلام را بدهد.» [۳۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۵، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۵.
۹.۱ - وجوب فوری جواب سلامپاسخ سلام واجب فوری است؛ [۳۱]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۶۹.
بدین معنا که سلام شونده باید در پاسخ دادن شتاب کند؛ در حدّى که عرف او را تارک آن نداند. بنابر این، پاسخگویى پس از اتمام کلمه یا کلام در صورتى که سلام در اثناى آن صورت گرفته باشد، ضررى به فورى بودن نمى‌رساند. [۳۳]
ذخیرة المعاد، ص۳۶۷.
به عقیده امام خمینی «فوری بودن عرفی در جواب سلام واجب است، پس تاخیر‌انداختن آن به صورتی که صدق جواب سلام و رد تحیّت نکند جایز نیست، بنابراین اگر جواب را از روی معصیت یا فراموشی یا به‌خاطر عذری تا این حدّ (که دیگر صدق جواب و رد تحیّت نکند) به تاخیر بیندازد، وجوب جواب سلام ساقط می‌شود، پس چنین جواب سلامی، در حال نماز جایز نیست و در غیر نماز واجب نمی‌باشد. و اگر شک کند که آیا تاخیر جواب به این حد رسیده است یا نه، بازهم، چنین است که جواب آن در نماز جایز نیست و در غیر نماز واجب نمی‌باشد.» [۳۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۶، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۷.
۹.۲ - صدای جواب دهنده سلامبنابر قول مشهور، پاسخ سلام باید به گونه‌اى باشد که سلام کننده آن را بشنود؛ [۳۶]
ذخیرة المعاد، ص۳۶۶.
لیکن برخى در وجوب آن تردید کرده‌اند؛ بلکه بعضى در حال نماز، پاسخ آهسته را نیز جایز دانسته‌اند. در تحریرالوسیله آمده است: واجب است جواب سلام را چه در نماز و چه در غیر آن، به‌طرف بشنواند؛ به این معنا که صدایش را به جواب سلام طبق متعارف بلند کند به‌طوری که اگر مانعی از شنیدن نباشد، سلام دهنده، جواب او را بشنود. و درصورتی‌که سلام دهنده طوری دور باشد که شنواندن جواب سلام به او ممکن نباشد، جوابش - بنابر ظاهر - واجب نیست، بنابراین جواب سلام او در نماز جایز نمی‌باشد. و درصورتی‌که دور باشد به حدّی که شنواندن جواب به او، احتیاج به بلند نمودن صدا داشته باشد، باید صدایش را بلند کند، مگر آنکه موجب حرج باشد که در این صورت بنابر احتیاط (واجب) درصورتی‌که توجه او به اشاره ممکن باشد، جواب اشاره‌ای کفایت می‌کند و (در چنین موردی) اگر در نماز باشد، وجوب بلند نمودن صدا و شنواندن به او مورد تردید است و احتیاط (واجب) آن است که در صورت امکان با اشاره جواب دهد، و اگر سلام دهنده [کر باشد، چنانچه توجه دادن او به جواب و لو به کمک اشاره ممکن باشد، بعید نیست که علاوه بر جواب متعارف، توجه دادن او به جواب واجب باشد و اگر توجه دادن او ممکن نباشد، جواب متعارف بدون اشاره کافی است. [۴۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۵، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۶.
۹.۳ - پاسخ سلام کودک ممیزپاسخ سلام کودک ممیز نیز واجب است؛ لیکن در صورتى که سلام بر جمع باشد، در جواز اکتفا به پاسخ وى، اختلاف است. برخى، پاسخ دادن به سلام کودک ممیز را واجب ندانسته‌اند. [۴۴]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۶۷-۹۶۸.
به عقیده امام خمینی در تحریرالوسیله «اگر سلام کننده بچه ممیّز باشد، جواب سلام او واجب است و احتیاط (واجب) آن است که جواب سلام او به‌قصد قرآن خواندن نباشد (و به‌قصد جواب سلام باشد)، بلکه جایز نبودن آن قوی است.» [۴۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۵، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۴.
۹.۴ - پاسخ سلام کافردر اینکه پاسخ سلام کافر واجب است یا نه اختلاف است. [۴۶]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۷۲-۹۷۳.
۹.۵ - پاسخ سلام زن و مرد نامحرمبنابر قول به حرمت سلام کردن زن بر مرد نامحرم و عکس آن، آیا در صورت سلام کردن، پاسخ آن واجب است یا نه مسئله اختلافى است. [۴۸]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۷۲.
۹.۶ - پاسخ سلام کتبیپاسخ به سلام کتبی (نامه) واجب نیست؛ هرچند مستحب است؛ لیکن بنابر قول به وجوب جواب نامه، پاسخگویى به سلام مندرج در آن نیز واجب خواهد بود. ۹.۷ - پاسخ سلام با واسطهپاسخگویى به سلام با واسطه واجب نیست؛ هرچند استحباب دارد و مستحب است پاسخ دهنده خطاب به واسطه بگوید: «علیک و علیه السّلام». برخى، در این فرض نیز رد سلام را واجب دانسته‌اند. ۹.۸ - پاسخ سلام غلطپاسخ دادن به سلام غلط نیز واجب است، مگر آنکه غلط به حدّى فاحش باشد که عنوان سلام و تحیت بر آن صدق نکند. به نظر امام خمینی «اگر کسی با عبارت غلط سلام دهد به‌طوری که از سلام تحیّت بودن خارج نشود، واجب است به او جواب صحیح بدهد، ولی اگر از سلام تحیّت بودن خارج شود، جواب‌دادنش در نماز جایز نیست.» [۵۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۵، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۳.
۱۰ - چگونگى پاسخپاسخ به سلام در غیر حال نماز با لفظ «علیکم» یا «علیک السّلام» تحقق مى‌یابد؛ لیکن در اینکه منحصر به کیفیت یاد شده است یا به دیگر صیغه‌ها نیز، همچون «سلام علیکم» محقق مى‌شود، اختلاف است. [۶۰]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۷۳-۹۷۴.
۱۰.۱ - جواب سلام کافربنابر قول مشهور، در جواب سلام کافر «علیک» گفته مى‌شود؛ لیکن در وجوب اکتفا به آن و عدم ضمیمه «سلام» یا جواز پاسخ به غیر آن، اختلاف است. [۶۴]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۷۳.
[۶۵]
مستمسک العروة، ج۶، ص۵۶۹-۵۷۰.
۱۰.۲ - جواب سلام در نمازدر پاسخ سلام در حال نماز بنابر قول مشهور، مماثلت آن با سلام شرط است. بنابر این، اگر کسى با صیغه «سلام علیکم» بر نمازگزار سلام کند، بر او واجب است در پاسخ «سلام علیکم» بگوید و پاسخ دادن به صیغه دیگر جایز نیست. برخى، مماثلت را واجب ندانسته و گفتن «علیکم السّلام» در پاسخ «سلام علیکم» را در حال نماز نیز جایز دانسته‌اند. چنانچه کسى با صیغه «علیکم السّلام» به نمازگزار سلام کند، آیا پاسخگویى به آن بر او جایز است و در صورت جواز آیا باید جواب همانند سلام باشد یا با صیغه «سلام علیکم»؟ مسئله اختلافى است. [۷۰]
مفتاح الکرامة ج۴، ص۹۶۳-۹۶۴.
[۷۱]
مستمسک العروة ج۶، ص۵۵۷-۵۵۸.
[۷۲]
مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۴۸۷-۴۸۹.
[۷۳]
مهذب الأحکام ج۷، ص۱۸۹-۱۹۰.
به اعتقاد امام خمینی در تحریرالوسیله «جواب سلام دادن در اثنای نماز به‌صورت مقدم داشتن کلمه سلام بر ظرف (یعنی باید بگوید سلام‌علیکم مثلاً) هرچند که سلام دهنده، ظرف را بر کلمه سلام مقدم نموده باشد (مثلاً علیکم السلام گفته باشد) بنابر اقوی واجب است و احتیاط (مستحب) آن است که جواب سلام در معرفه بودن و نکره بودن و در مفرد و جمع بودن مثل خود سلام باشد، اگرچه بنابر اقوی رعایت این همانندی لازم نیست.» [۷۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۵، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، مسالة۲.
۱۰.۲.۱ - نیکوتر جواب دادن نمازگزارآیا نماز گزار مى‌تواند جواب سلام را نیکوتر از سلام بدهد، مانند آنکه در پاسخ «سلام علیکم» بگوید «سلام علیکم و رحمة اللَّه» اختلاف است. [۷۵]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۶۴.
۱۰.۲.۲ - جواب در صورت پاسخ یک نفرهرگاه یکى از نمازگزاران سلام را پاسخ دهد، آیا پاسخگویى بر دیگران نیز جایز بلکه مستحب است، یا نه، مسئله اختلافى است. [۷۷]
مفتاح الکرامة ج۴، ص۹۶۶-۹۶۷.
۱۰.۲.۳ - نماز در صورت پاسخ ندادن سلامهرگاه نماز گزار پاسخ سلام را ندهد و نماز را ادامه دهد، آیا نمازش باطل مى‌گردد، مسئله اختلافى است. [۷۹]
مفتاح الکرامة، ج۴، ص۹۶۹-۹۷۱.
امام خمینی معتقد است: «جواب سلام دادن در نماز اشکالی ندارد، بلکه واجب است و اگر جواب سلام را ندهد و مشغول قرائت و مانند آن شود، نمازش باطل نیست؛ تا چه رسد به آنکه به مقدار جواب سلام سکوت نماید (و سپس نمازش را ادامه دهد)، البته تنها به گردنش گناه ترک واجب است.» [۸۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۴، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، رابعها.
۱۱ - سلام بر خود و اهل مجلسمستحب است انسان وقتى وارد خانه‌اى مى‌شود که کسى در آن نیست، برخود این گونه سلام کند: «السّلامُ عَلَینا مِنْ عِنْدِ رَبّنا» همچنین سلام کردن به حاضران در مجلس هنگام برخاستن از آن و خداحافظى از آنان مستحب است؛ لیکن در استحباب یا وجوب پاسخ به آن اختلاف است. [۸۴]
بحار الأنوار، ج۸۴، ص۲۷۶.
۱۲ - آداب سلام۱۲.۱ - پاسخ نیکوتر به سلامپاسخ دادن سلام به نیکوتر از آن در غیر نماز، مستحب و مورد تأکید قرآن کریم است. نیکویى با گفتن «علیکم السّلام و رحمة اللَّه و برکاته» در پاسخ «سلام علیکم» تحقق مى‌یابد. ۱۲.۲ - استحباب آغاز کردن سلام بر اینانسواره به پیاده؛ ایستاده به نشسته؛ جمع اندک به جمع انبوه و کوچک‌تر به بزرگ‌تر. ۱۲.۳ - نوع رفتار با مسافر و غیر مسافر هنگام سلامچنان که هنگام سلام کردن فشردن دست غیر مسافر و در آغوش گرفتن مسافر مستحب است. ۱۳ - پانویس۱۴ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۵۱۴-۵۱۸. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |